Wysiłek fizyczny a układ krążenia

Korzystny wpływ wysiłku fizycznego na zdrowie człowieka został dokładnie udokumentowany, zwłaszcza w działaniu na układ krążenia. Regularny trening zmniejsza ryzyko zachorowania na miażdżycę i jej powikłania oraz sprzyja długowieczności człowieka.

Systematyczna aktywność fizyczna działa korzystnie na układ krążenia bezpośrednio i pośrednio poprzez wpływ na gospodarkę węglowodanową, tłuszczową oraz na zjawisko krzepnięcia i fibrynolizy. Fibrynolizą określa się sekwencję reakcji biochemicznych powodujących rozpuszczanie skrzepów krwi. Utrzymanie krwi w stanie płynnym wymaga bowiem równowagi między procesami krzepnięcia i fibrynolizy.

Optymalny trening fizyczny, aby miał korzystny wpływ na układ krążenia musi obejmować duże grupy mięśniowe. Natomiast jego intensywność powinna nieco przewyższać wysiłek do którego trenujący jest już zaadaptowany. Trening fizyczny należy stopniowo wydłużać do 30 minut, a jego natężenie zwiększać co 8-10 tygodni. Podstawową jednak cechą optymalnego treningu jest systematyczność. Trenować należy 5 razy w tygodniu.

W efekcie systematyczności ćwiczeń fizycznych, układ krążenia człowieka pracuje ekonomicznie, ponieważ w spoczynku objętość wyrzutowa serca jest mniejsza a częstość skurczów serca rzadsza, w granicach 40-50 min. Natomiast po wysiłkach, przyspieszenie akcji serca jest mniejsze podczas gdy ilość przepompowanej krwi zdecydowanie wzrasta, w porównaniu z osobą niewytrenowaną. Systematyczny trening powoduje powstawanie tzw. „serca sportowego”.

Trening a układ krążenia:

• Obniża skurczowe i rozkurczowe ciśnienie tętnicze
• Zwalnia pracę serca
• Zmniejsza zapotrzebowanie energetyczne serca
• Ułatwia dopływ krwi żylnej do serca
• Zwiększa transport tlenu do tkanek
• Obniża poziom LDL (cholesterol „zły”) oraz trójglicerydów
• Zwiększa zawartość HDL (cholesterol „dobry”)
• Zwiększa aktywność dysmutazy ponadtlenkowej
• Zwiększa tolerancję glukozy
• Zwiększa wrażliwość receptorów insulinowych
• Zwiększa aktywność fibrynolityczną osocza

Wysiłek fizyczny a nagły zgon

Co pewien czas dochodzi do publicznych dyskusji i zwiększa się społeczne zainteresowanie zagadnieniem wpływu wysiłku fizycznego na zdrowie człowieka. Dzieje się to wówczas kiedy umiera w czasie wysiłku fizycznego osoba znana szerszym kręgom społeczeństwa. Najwcześniejszy przypadek takiego zgonu sięga czasów starożytnych kiedy to opisano nagłą śmierć gońca, który przybiegł z Maratonu do Aten, z wieścią o zwycięstwie. Tragiczne były nagłe zgony sportowców – Hanka Gathersa, podczas meczu koszykówki NBA, – Peta Maravicha, także koszykarza podczas treningu, Flo Hyman – siatkarki, w czasie Igrzysk Olimpijskich, w 1984 r. Przyczyny nagłej śmierci podczas aktywności fizycznej są różne. U osób młodych, nagły zgon spowodowany jest zmianami strukturalnymi w sercu, zwykle kardiomiopatią przerostową. Wśród innych przyczyn wymienia się wrodzone nieprawidłowości tętnic wieńcowych wypadanie płatka zastawki dwudzielnej czy zespół Mariana. Zespół Mariana, wprawdzie jest rzadką chorobą, to należy go brać pod uwagę zawsze u sportowców wysokiego wzrostu.

Natomiast przyczyną zgonów podczas wysiłków fizycznych po 35 roku życia, jest zwykle choroba wieńcowa serca. Badania amerykańskie wykazały, że choroba wieńcowa serca była powodu zgonu 77,5% osób powyżej 40 roku życia, zmarłych w trakcie aktywności fizycznej.

Charakterystyka „serca sportowego”.

• Przerosły mięsień sercowy z powiększonymi jamami serca
• Zwiększona objętość serca
• Zwiększona kurczliwość serca
• Zmiejszone zużycie tlenu (mniejszy przepływ wieńcowy)
• Zwiększone zużycie mleczanów jako substratu energetycznego
• Dominacja układu przywspółczulnego na serce

Powyższe dane wskazują na konieczność wykonywania specjalistycznych badań kardiologicznych u osób mających zamiar intensywnie trenować. Stwierdzenie choroby nie przesądza jednak o konieczności zaniechania treningów. Należy wówczas ustalić program ćwiczeń na poziomie bezpiecznym dla stopnia zaawansowania schorzenia.

Ze szczegółowych danych wynika, że jeden zgon przypada na 396 tys. godzin ćwiczeń lub na 15-18 tys. osób ćwiczących rocznie. Tak więc względne zagrożenie nagłym zgonem wzrasta w czasie wysiłku, lecz bezwzględne wartości tego ryzyka pozostają niewielkie. Poziom zagrożenia w czasie treningu ulega zmniejszeniu przy systematycznym treningu. Osoby mało aktywne fizycznie narażone są na większe ryzyko zgonu w czasie wysiłku niż osoby o większej aktywności.

Wprawdzie około 3/4 społeczeństwa zdaje sobie sprawę, że aktywność fizyczna ma pozytywny wpływ na stan zdrowia, to nie chce jednak wyciągnąć z tego stwierdzenia praktycznych wniosków. Brak aktywności fizycznej jest jednym z głównych czynników ryzyka zachorowania na miażdżycę, której skutkami są zawały serca, udary mózgowe, tętniaki i niedokrwienie kończyn dolnych. Człowiek prowadzący siedzący tryb życia zapada na chorobę wieńcową dwukrotnie częściej niż aktywny. Należy pamiętać, że praca o przewadze skurczów izometrycznych, a więc praca statyczna, bez istotnego ruchu kończyn (podważanie ciężkich kamieni, kopanie ziemi, grabienie itp.) utrudnia krążenie i ogranicza czynności oddychania. Przy dużym obciążeniu, pracę taką wykonuje się prawie zawsze na bezdechu. Układ krążenia jest bardziej obciążony, gdy pracujemy więcej przy użyciu kończyn górnych niż dolnych. W przeciwieństwie do pracy statycznej, praca dynamiczna (obejmuje prawie wszystkie grupy mięśniowe) działa korzystnie na organizm. Nie krępuje ruchów oddechowych klatki piersiowej, ułatwia dopływ krwi żylnej do serca, a rytmiczna praca mięśni usprawnia krążenie w naczyniach żylnych.

Wysiłek fizyczny w profilaktyce chorób układu krążenia

U progu XXI wieku, najważniejszym problemem zdrowotnym w Polsce są choroby układu krążenia. Stanowią one przyczynę około 54% wszystkich zgonów. Ostatnio zarejestrowano w Polsce około 1 mln zachorowań na miażdżycę, 100 tys. zawałów serca i 65 tys. udarów mózgowych. 3 mln. Polaków choruje na nadciśnienie tętnicze. W okresie 1970-91 umieralność mężczyzn z powodu choroby wieńcowej serca wzrosła o 68%, a kobiet o 31 %. Miażdżyca tętnic wieńcowych serca stanowi w Polsce główną przyczynę nadumieralności mężczyzn, którzy żyją 9 lat krócej od kobiet.

Podstawową rolę w zapobieganiu miażdżycy odgrywa zdrowy styl życia polegający na: zaprzestaniu palenia papierosów zmniejszeniu spożycia tłuszczów zwierzęcych i soli zmniejszeniu spożycia alkoholu zwiększeniu aktywności fizycznej. Znaczenie wysiłku fizycznego w chorobach układu krążenia i tzw. zespole polimetabolicznym w skład którego wchodzi miażdżyca, cukrzyca. otyłość i nadciśnienie tętnicze przed stawiono poniżej.

Wysiłek fizyczny a choroby krążenia

• Zmniejsza ryzyko zawału serca i udaru mózgu
• Zapobiega nadciśnieniu tętniczemu
• Zapobiega nagłemu zgonów w chorobie niedokrwiennej serca
• Zapobiega cukrzycy insulinoniezależnej
• Zapobiega otyłości
• Konieczny do rehabilitacji schorzeń kardiologicznych

Już Wojciech Oczko, medyk z XVI wieku, doceniał rolę wysiłku fizycznego, stwierdzając, że: „Ruch jest w stanie zastąpić prawie każdy lek, ale wszystkie leki razem wzięte nie zastąpią ruchu”. Aż 75% pacjentów z dusznicą bolesną odczuwa poprawę w przypadku podjętej rehabilitacji ruchowej. Zawał serca rzadziej prowadzi do zgonu jeżeli wystąpi u osoby wytrenowanej. Wprawdzie do 25% zawałów serca dochodzi po ciężkim treningu, to dwukrotnie częściej występują one w czasie snu lub odpoczynku.

Aby wysiłek fizyczny przynosił korzyść zdrowotną, musi on zwiększać normalny wydatek energetyczny 0 2 tys. kcal tygodniowo. Zalecana jest reguła 3 x 30 x 130,(1) to znaczy 3 razy w tygodniu po 30 min wysiłku doprowadzającego częstość tętna do 130 min.

Różne instytucje amerykańskie z Prezydencką Radą ds. Kultury Fizycznej i Sportu zalecają odejście od uprzednio lansowanych intensywnych ćwiczeń fizycznych w kierunku treningu łagodniejszego ale wykonywanego z większą częstością. Kobietom zaleca się marsz na dystansie 3,2 km w czasie krótszym niż 30 min, co najmniej 3 razy w tygodniu.

Mężczyznom natomiast – dystans 3,2 km w czasie krótszym niż 27 minut, co najmniej 3 razy w tygodniu. Marsze krótsze ale powtarzane częściej spełniają podobną rolę. Należy także pamiętać, że prócz bezpośredniego wpływu na narząd krążenia i szereg innych układów, systematyczny trening poprawia funkcje psychiczne człowieka. Manifestuje się to lepszym nastrojem, łagodzeniem stanów lękowych i depresyjnych, poprawą pamięci i neutralizowaniem dolegliwości związanych ze stresem.

Wysiłek fizyczny jest konieczny w rehabilitacji schorzeń kardiologicznych. Regularne ćwiczenia fizycznepozwalają w dużym stopniu zapobiegać powtórnym zawałom serca i udarom mózgowym. Mimo, że niekiedy w trakcie wykonywania ćwiczeń zwiększa się nieznacznie ryzyko wystąpienia tych chorób, to jest ono niewspółmierne do osiąganych korzyści.

Istotny wpływ na sprawność fizyczną człowieka mają używki. Badania takie przeprowadzono ostatnio w czterech regionach USA, wśród 9 704 kobiet. Wydolność fizyczną oceniano 12 testami. Stwierdzono, że palenie papierosów powoduje osłabienie sprawności porównywalne z pięcioletnim okresem starzenia się organizmu.

Można więc stwierdzić, że np. 50-letnia kobieta paląca papierosy posiada sprawność fizyczną 55-letniej, niepalącej. Analiza wpływu alkoholu na sprawność fizyczną wykazała, że konsumpcja taka jest porównywalna z 2-3 letnim okresem starzenia się ustroju.

(1) Autorem recepty 3 x 30 x 130 jest Zbigniew Cendrowski